Przestępstwo oszustwa - problematyka prawna

Przestępstwo oszustwa

Definicja oszustwa w znaczeniu prawnym

Art. 286 KK „§ 1. Kto w celu osiągnięcia korzyści majątkowej doprowadza inną osobę do niekorzystnego rozporządzenia własnym lub cudzym mieniem za pomocą wprowadzenia jej w błąd albo wyzyskania błędu lub niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. § 3. W wypadku mniejszej wagi sprawca podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności”.

O znamionach i karach za przestępstwo, jakim jest oszustwo, mowa w art. 286 k.k. Przepis z dnia 6 czerwca 1997 r. zawiera cztery znaczące paragrafy i dzieli przedstawione przestępstwo na dwa typy, które określa się zależnie od sprawy:

• oszustwo typu podstawowego (§1);
• oszustwo typu uprzywilejowanego, tj. wypadek mniejszej wagi (§3).

Pierwszy z nich przedstawia konsekwencje następujące po osiągnięciu korzyści majątkowej z doprowadzenia innych osób do niekorzystnego rozporządzenia własnym (albo cudzym) majątkiem. Należałoby wpierw zdefiniować, czym właściwie jest ww. korzyść majątkowa. Zgodnie z przeważającym i jednocześnie trafnym poglądem prawnym, korzyść majątkowa to „otrzymany zysk w zakresie dóbr materialnych. Korzyść definiuje się jako majątkową, gdy jej wartość można wyrazić w pieniądzu oraz gdy za pomocą tej korzyści może dojść do zaspokojenia potrzeby materialnej. Do tego zbioru możemy zaliczyć: zwiększenie aktywów, a powiększenie majątku o konkretne dobra materialne, z drugiej strony zmniejszenie pasywów, czyli spłata zobowiązań, umorzenie długu, czynności pozorne”.

Powyższa definicja w bardzo istotny sposób podnosi, że jest to zysk, czyli zwiększenie się majątku, a nie, przykładowo, oddanie należności, jednak nie chodzi o jego osiągnięcie, a jedynie o zamiar jego uzyskania, o czym mowa w komentarzu pod redakcją prof. dr. hab. Edmunda Grześkowiaka: „dla wyczerpania znamion oszustwa nie ma znaczenia to, czy sprawca odniesie zamierzoną korzyść majątkową”. Stanowisko to znalazło również odzwierciadlenie w orzecznictwie Sądu Najwyższego w wyroku z 21.01.2010 r., III KK 221/09, OSNWSK 2010, nr 1, poz. 129)”. Odmienne stanowisko zajmuje prof. dr. hab. Ryszard Stefański: „ Polepszenie sytuacji majątkowej (materialnej) sprawcy oszustwa lub innej nie musi mieć charakteru trwałego i w rachubę wchodzi tu także czasowa poprawa sytuacji majątkowej. Korzyść majątkowa polega więc na zwiększeniu aktywów lub zmniejszeniu pasywów poprzez przysporzenie majątkowe, zmniejszenie lub uniknięcie strat, albo zniesienie lub nawet uniknięcie obciążeń składników majątkowych danego podmiotu. Nie musi ono przy tym polegać wyłącznie na choćby czasowym zwiększeniu aktywów sprawcy, ale może ona polegać również na zmniejszeniu jego pasywów (por. wyr. SN z 19.3.2008 r., V KK 363/07, Prok. i Pr. – wkł. 2008, Nr 9, poz. 7).”

Następnym znamieniem przestępstwa wymagającym omówienia jest niekorzystne rozporządzenie mieniem. Można się spotkać z opinią, iż „niekorzystnym rozporządzeniem mienia, jako znamieniem przestępstwa oszustwa, jest każda czynność o charakterze określonej dyspozycji majątkowej, odnoszącej się do ogółu praw majątkowych, ale i zobowiązań kształtujących sytuację majątkową, która skutkuje ogólnym pogorszeniem sytuacji majątkowej pokrzywdzonego, w tym zmniejszeniem szans na zaspokojenie roszczeń w przyszłości”. Opierając się na ww. definicji można stwierdzić z łatwością, iż o niekorzystności rozporządzania majątkiem decydują czysto ekonomiczne względy, np. sprzedaż przedmiotów po niższej cenie niż zostały zakupione, ale również zobowiązania, które prowadzą do pogorszenia się sytuacji majątkowej. Co ciekawe, według wspomnianego już komentarza prof. dr hab. Grześkowiaka, pod hasłem „rozporządzenie mieniem” kryją się również dzieła, usługi i praca, tłumaczy to w następujący sposób - „efekty szerokiej wykładni znamienia «rozporządza» dostrzega się szczególnie w dyskusji na temat możliwości uznania za oszustwo czynu, którego skutek polega na wykonaniu przez osobę oszukaną dzieła, pracy czy innych usług. W tej kwestii spotkać można zarówno pogląd, że tego rodzaju świadczenie nie mieści się w pojęciu mienia, a wyłudzenie jego wykonania należy oceniać na gruncie art. 121 § 2 KW (wyr. SA w Lublinie z 19.7.2000 r., II AKa 101/00, Prok. i Pr. – wkł. 2001, Nr 9, poz. 19; M. Całkiewicz, Świadczenie usług, s. 46–49), jak i stanowisko przeciwne (uchw. SN z 24.1.1973 r., VI KZP 69/72, OSNKW 1973, Nr 4, poz. 42; post. SN z 15.6.2007 r., I KZP 13/07, OSNKW 2007, Nr 7–8, poz. 56; wyr. SN z 19.7.2006 r., III KK 19/06, OSNWSK 2006, Nr 1, poz. 1447; wyr. SA w Lublinie z 19.3.2013 r., II AKa 27/13, Legalis; wyr. SA w Szczecinie z 2.10.2015 r., II AKa 157/15, Legalis). To drugie zdaje się utożsamiać skutek oszustwa ze szkodą powstałą w jakikolwiek sposób (uchw. SN z 24.1.1973 r., VI KZP 69/72, OSNKW 1973, Nr 4, poz. 42; post. SN z 15.6.2007 r., I KZP 13/07, OSNKW 2007, Nr 7–8, poz. 56; wyr. SN z 19.7.2006 r., III KK 19/06, OSNWSK 2006, Nr 1, poz. 1447; Z. Kukuła, Oszustwo, s. 23). O ile za rozporządzenie mieniem można uznać wydatki, jakie poniósł pokrzywdzony w związku z wykonaniem dzieła czy usługi (Z. Kukuła, Oszustwo, s. 23; wyr. SA w Lublinie z 19.3.2013 r., II AKa 27/13, Legalis), o tyle przyjęcie za skutek oszustwa pracy wykonanej przez pokrzywdzonego zdaje się odbiegać od – i tak szerokiej – interpretacji znamienia „rozporządzenie mieniem”. Nie kwestionując możliwości przeliczenia nakładu pracy na ekwiwalent majątkowy, nie sposób jej wykonania uznać za tożsame z dyspozycją prawami majątkowymi. Należałoby raczej oczekiwać od ustawodawcy, aby znamiona „niekorzystne rozporządzenie mieniem” zastąpił szerszym terminem.

W wyżej wymienionym komentarzu poddano w wątpliwość słuszność zakwalifikowania pod art. 286 KK świadczeń nielegalnych, jednak zgodnie z wyr. SN z 10.3.2004 r., II KK 381/03(prok. i pr. – wkł. 2004, nr 7-8, poz. 3) nawet świadczenie majątkowe naruszające prawo, jakim w rozpoznawanej sprawie było uiszczenie zapłaty za pobicie konkretnej osoby, w sytuacji gdy „zleceniobiorcy” ustalili, że tej osoby nie pobiją i powiadomili ją o „zleceniu”, prosząc, aby udawała pobitą (wyr. SN z 10.3.2004 r., II KK 381/03, Prok. i Pr. – wkł. 2004, Nr 7–8, poz. 3), podlega pod to pojęcie.

Prof. dr. hab. Ryszard Stefański przedstawia zupełnie odmienne cechy chronionych praw majątkowy w swoim komentarzu – „Tym samym na gruncie przepisu art. 286 § 1 KK chroniony jest bardzo szeroki zakres praw majątkowych, począwszy od praw rzeczowych, obligacyjnych, spadkowych, aż do praw na dobrach niematerialnych (prawa autorskie, wynalazcze, prawo do firmy i znaków towarowych itp.), jeżeli mają one wartość majątkową.”

Mimo to jedną z istotniejszych części omawianego przepisu są znamiona dotyczące osoby poszkodowanej, czyli „za pomocą wprowadzenia jej w błąd” albo „wyzyskania błędu” lub „niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania.” Dzieląc ww. kryteria w bardziej czytelny sposób można określić charakter osoby poszkodowanej, której dotyczy przestępstwo tj.:

• wprowadzenie w błąd – podawanie fałszywych istotnych informacji;
• wyzyskanie błędu - wykorzystanie przez sprawcę już istniejących niezgodnych z rzeczywistością opinii lub wyobrażeń osoby pokrzywdzonej, np. mylne przekonanie o wartości określonej rzeczy czy skutkach transakcji;
• wyzyskanie niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania - polega na stałym lub przemijającym wykorzystaniu zakłócenia świadomości lub niedojrzałości psychicznej ofiary.

Zgodnie z powyższym można wywnioskować z przepisu o oszustwie, że poszkodowany musi być nieświadomy konsekwencji swoich działań. Osoba, która podczas podejmowania decyzji była w pełni świadoma ryzyka i skutków związanych z podejmowaną akcją, nie może zostać poszkodowana przestępstwem oszustwa. Mimo braku świadomości konsekwencji swoich czynów, podkreśla się istotną dobrowolność czynu – „Cechą charakterystyczną oszustwa jest dobrowolność decyzji pokrzywdzonego o rozporządzeniu mieniem, której towarzyszy jednak brak świadomości co do rzeczywistych skutków tego rozporządzenia, w odróżnieniu do wymuszenia rozbójniczego, w którym pokrzywdzony ma świadomość skutków rozporządzenia, ale nie dokonuje go dobrowolnie (post. SN z 25.5.2006 r., IV KK 403/05, OSNwSK 2006, nr 1, poz. 123;wyr. SN z 10.06.2010 r., IV KK 1/10, KZS 2010, nr 11, poz. 17).”4., wspomniana różnica jest fundamentalna zdaniem autorki.

Warto wiedzieć, iż „za pokrzywdzonego uznaje się tylko tę osobę, która rozporządzała mieniem (wyr. SA w Gdańsku z 4.2.2013 r., AKa 300/12, KZS 2013, nr 11 poz. 81). Chociaż nie jest konieczne, aby rozporządzenie mieniem dokonał pokrzywdzony, to musi istnieć „tożsamość pomiędzy osobą wprowadzą w błąd (lub której błąd wyzyskano albo też wyzyskano jej niezdolność do należytego pojmowania przedsiębranego działania) i osobą rozporządzającą mieniem własnym lub cudzym” (post. SN z 10.1.2014 r., III KK 10/13, OSNKW 2014, nr 5, poz. 41). Dla wyczerpania znamion oszustwa nie jest natomiast konieczne, aby sprawca wprowadził w błąd pokrzywdzonego osobiście. W art. 286 §1 KK mieści się również wprowadzenie w błąd, dokonanie za pośrednictwem innych osób, nieświadomych tego, że tworzą u kogoś mylne wyobrażenie o rzeczywistym stanie rzeczy (post. SN z 20.1.2017 r., IV KK 438/16, Legalis), co oznacza, że na jednego poszkodowanego może przypadać więcej sprawców.

Warto wskazać, że przesadna w treści reklama nie stanowi oszustwa, chyba że zawiera w sobie nieprawdziwe informacje co do konkretnych cech rzeczy lub innego, reklamowanego produktu (Marek, Kodeks karny, 2007, s. 525).”

Paragraf trzeci art. 286 KK wprowadza określenie „wypadku mniejszej wagi”, która co do zasady definiuje czyn o mniejszej szkodliwości. Przedstawia to klarowny artykuł prawniczy - „Z wypadkiem mniejszej wagi mamy do czynienia w sytuacji, kiedy sprawca dopuszcza się popełnienia danego przestępstwa, ale robi to w szczególnych okolicznościach, które sprawiają, że jego czyn nie jest na tyle niebezpieczny czy karygodny dla społeczeństwa, żeby zastosować wobec niego zwykłą, a więc surowszą karę. Przy ocenie, czy dane zachowanie sprawcy stanowi wypadek mniejszej wagi, należy brać pod uwagę czynniki, takie jak:

• sposób działania sprawcy;
• rodzaj dóbr, w które godzi sprawca;
• charakter i rozmiar szkody wyrządzonej czynem;
• czas i miejsce jego popełnienia;
• motywy i cel działania sprawcy;
• stopień jego winy.

Warto również wiedzieć, iż niska wartość przedmiotu przestępstwa nie jest wyłączną podstawą do uznania wystąpienia wypadku mniejszej wagi, ale może i powinna być jedną z okoliczności branych pod uwagę przy ocenie, czy dane zachowanie stanowi wypadek mniejszej wagi.”. Co pozwala stwierdzić, iż pojęcie „wypadku mniejszej wagi” jest pojęciem względnym i sprawy, które miały być powiązane z podanym paragrafem będą analizowane indywidualnie podczas procesu.

Uwagi o charakterze ogólnym

Oszustwo należy do przestępstw umyślnych kierunkowych, ponieważ przepis zawiera informację, że sprawca działał w celu osiągnięcia korzyści majątkowej. Działając w konkretnym celu, trzeba działać w pełni umyślnie (czyli mieć zamiar popełnić przestęstwo, a nie tylko godzić się z taką ewentualnością) i posiadać świadomość, że osoba pokrzywdzona będzie stratna poprzez podjęcie decyzji majątkowej na skutek oszustwa.

Zgodnie z komentarzem „dokonanie oszustwa następuje zatem dopiero z chwilą niekorzystnego rozporządzenia mieniem (wyr. SN z 15.11.2002 r., IV KKN 618/99, prok. i pr. – wkł. 2003, nr 6 poz. 7)”, co oznacza, że art. 286 może zostać użyty jedynie po dokonaniu przez poszkodowanego rozporządzenia mieniem , co oznacza generalnie, iż odkrycie zamiaru popełnienia przestępstwa oszustwa przez pokrzywdzonego, eliminuje możliwość przypisania tego przestępstwa, chyba że działania sprawcy weszły w stadium usiłowania (wtedy zarzucalne byłoby usiłowanie oszustwa).

Warto podkreślić, iż „jeśli sposób popełnienia czynu z art. 286 §1 KK narusza też inny zakaz karny (np. użycie fałszywego dokumentu albo pieniądza), zazwyczaj należy zastosować kwalifikację kumulatywną”, czyli uznaje się, że sprawca popełnia jeden czyn, ale wypełniający znamiona tylu przepisów ustawy karnej, ile naruszył swym zachowaniem. Karę wymierza się w zakresie przewidzianym przez przepis najsurowszy.

Opracowali:
adw. Antoni Koprowski, Liwia Maćkow
adw. Antoni Koprowski Kancelaria Adwokacka