Dlaczego warto zabezpieczyć się przed vis maior? Słów kilka o sile wyższej

Co to jest vis maior? Jak siła wyższa jest rozumiana w prawie polskim? Jak ją zapisywać w umowie? Odpowiedzi na te pytania wraz z przykładami pozwolą odpowiednio zabezpieczyć się przed nieprzewidzianymi okolicznościami.

1. Wstęp. Ujęcie historyczne

Niezależnie od rodzaju umowy czy systemu prawnego, w którym jest ona zawierana, pewne jest, że na etapie negocjacji jej treści strony nie są w stanie przewidzieć wszystkich okoliczności, które będą w późniejszych etapach miały wpływ na realizację umowy. Dotyczy to w szczególności umów długoterminowych. 

Prawo polskie przewiduje kilka instytucji mających na celu szeroko pojęte uelastycznienie systemu prawnego. Jedną z takich instytucji jest klauzula siły wyższej, znana w doktrynie prawa już od czasów jurystów starożytnego Rzymu. Generalnie najtrafniej siłę wyższą opisuje ukształtowana w epoce starożytnego Rzymu paremia: Casus est maior vis cui humana infirmitas resistere non potest, czyli Siła wyższa to zdarzenie, któremu słabość ludzka nie jest w stanie się oprzeć.

2. Problematyka siły wyższej w prawie polskim

Jak przytoczono w punkcie poprzednim, siła wyższa jest obecna w ustawach i innych aktach prawnych oraz przede wszystkim w orzecznictwie sądów polskich już z okresu międzywojennego. Sądy w orzeczeniach z lat 30. (w tym Sąd Najwyższy) podkreślały, że prawodawca, posługując się pojęciem siły wyższej, nie podejmuje się jej legalnej definicji.

Jeżeli chodzi o akty prawne, w których wymieniana jest siła wyższa, w przybliżeniu jest to 286 aktów prawnych, w tym ustaw i rozporządzeń, posługujących się tym pojęciem bez jednoczesnej jego definicji. Jako przykłady należy podać tutaj m.in. kodeks cywilny (art. 433 i 435), prawo wekslowe (art. 54), a ponadto instytucja siły wyższej przytoczona jest w ustawie prawo czekowe (art. 48) czy o usługach turystycznych (art. 11). Kluczowe jest jednak, że żadne z tych, a także innych aktów prawnych nie zawiera kompleksowej definicji siły wyższej.

W zakresie sporów sądowych dotyczących pojęcia i instytucji siły wyższej zatem posługujemy się wypracowanym w sądownictwie i doktrynie rozumieniem tej instytucji. Owym wypracowanym pojęciem jest pojęcie siły wyższej w rozumieniu teorii obiektywnej. Sądy orzekały wielokrotnie, że siła wyższa to siła zewnętrzna, na którą strony nie miały wpływu (przemożna), względnie nieprzewidywalna w danych stosunkach prawnych, która uniemożliwia spełnienie danego świadczenia.

Siła wyższa – ważne wydarzenia w historii polskiego sądownictwa

Należy także pokrótce dokonać analizy kamieni milowych polskiego sądownictwa w zakresie vis maior.

Precedensowym orzeczeniem w zakresie siły wyższej w polskim orzecznictwie jest orzeczenie Sądu Najwyższego z 20 października 1936 roku. Dokonując analizy stanu faktycznego w związku z rewizją postępowania, Sąd Najwyższy ukształtował pierwszą z przesłanek i cech konstytutywnych siły wyższej, tj. jej zewnętrzny charakter. Sąd orzekł, że za wpływ siły wyższej uznać należy zdarzenie pochodzące „z zewnątrz”, a więc nie z samego prowadzenia przedsiębiorstwa.

W czasach sądownictwa Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej Sąd Najwyższy także wielokrotnie wypowiadał się na temat siły wyższej, w żadnym przypadku ujęcie to nie było tak kompleksowe jak to analizowane poniżej. Kluczowe jest, że w każdym orzeczeniu jest zgoda co do trzech kluczowych cech siły wyższej, niemniej jednak sądy czasami odmiennie klasyfikowały zjawiska podobne. Za przykład w tym zakresie można podać pobyt na zesłaniu, który to według orzecznictwa SN z 1958 roku nie stanowił siły wyższej, natomiast według orzecznictwa SN z lat późniejszych (w szczególności z końcówki lat 80. po stanie wojennym), zesłanie czy internowanie stanowiło siłę wyższą (w tym przypadku w rozumieniu art. 121 pkt 4 k.c.).

Kolejnym niezwykle istotnym orzeczeniem, już po obaleniu komunizmu, jest uchwała z 13 grudnia 2007 roku, w której Sąd Najwyższy w sposób najbardziej kompleksowy do tej pory pochylił się nad problematyką vis maior. Niniejsze orzeczenie także jest nader aktualne przez pryzmat obecnej sytuacji geopolitycznej i gospodarczej, wszak dotyczy powszechnie obecnego problemu utraty przesyłki w przypadku transportu międzynarodowego.

Po pierwsze, w sposób jasny opowiedziano się za teorią obiektywną i zaaprobowano pojawiający się w poprzednim orzecznictwie aspekt zewnętrzny siły wyższej i jego dotychczasowe rozumienie.

Po drugie, trafnie powiązano wszystkie trzy elementy siły wyższej, tj. jej przemożność, zewnętrzny charakter i nieprzewidywalność węzłem przycznowo-skutkowym. Sąd zauważył w przedmiotowej sprawie, że nieuchronność jest konsekwencją nadzwyczajności zjawiska. Może też wynikać z niemożności jego przewidzenia. Nadzwyczajność określonego zjawiska, jego nieuchronność i niemożność przewidzenia w danym układzie stosunków oznaczają więc w istocie to samo.

Po trzecie, analizie została dokonana przemożna moc oddziaływania siły wyższej. Zgodnie z analizowaną uchwałą jasne jest, że siłą wyższą jest tylko taka siła, w której owa przemożna moc oddziaływania istniała w momencie jej wystąpienia. Przemożność rozumiana jest jako aspekt polegający na tym, że ze względu na tkwiącą moc oddziaływania nie było przed nim (owym zjawiskiem), a ściślej – przed jego skutkami, żadnej obrony.

Po czwarte natomiast w sposób nowatorski Sąd Najwyższy przygląda się aspektowi nieprzewidywalności siły wyższej. Trafnie dokonano dotychczasowej analizy rozumienia tego pojęcia przez pryzmat nowych technologii obecnych w obrocie gospodarczym. Sąd zauważył, że w związku z rozwojem techniki względnie każda okoliczność może być przewidywalna, z większym lub z mniejszym wyprzedzeniem. Sąd Najwyższy zważył, że w szczególności klęski żywiołowe mogą być z dużą dozą prawdopodobieństwa przewidziane, mając na uwadze wyspecjalizowaną aparaturę pomiarową. W zakresie nieprzewidywalności Sąd Najwyższy stwierdził, że jeżeli mamy na uwadze siłę wyższą, należy poddać dane zjawisko ocenie pod kątem przewidywalności w konkretnym stosunku prawnym, a nie jego nieprzewidywalności w ogóle.

Finalnie Sąd zaproponował podział na trzy kategorie zjawisk mieszczących się w granicach siły wyższej. Należą do nich:

• vis armata, czyli działania zbrojne,
• vis naturalis, czyli wszelkie katastrofy naturalne związane z działaniem sił przyrody,
• vis imperii, czyli jako siłę wyższą rozumie się także akty władzy.

Powyższe wyliczenie nie ma jednak katalogu zamkniętego, a jest jedynie propozycją klasyfikacji większości zdarzeń stanowiących o sile wyższej. Jako przykład zdarzenia, które nie mieściłoby się w tym katalogu, jest pandemia jako taka, o czym w punkcie 4.

3. Siła wyższa w umowie

Wskazać należy jednak, że powyższe rozważania są jak najbardziej aktualne w przypadku, gdy strony odmiennie nie uregulowały klauzuli siły wyższej. Z racji tego, że nie ma ustawowej definicji siły wyższej, nie ma tym bardziej ograniczeń na gruncie jej regulowania na zasadzie przewidzianej w kodeksie cywilnym swobody umów.

W tym zakresie strony mogą swobodnie kreować trzy aspekty siły wyższej w umowie, które z pewnością będą cenne interpretacyjnie w sytuacji sporu.

Przede wszystkim strony mogą wypisać w klauzuli dotyczącej siły wyższej, jakie zjawiska rozumieją za tę siłę. Możliwe jest albo wyliczenie zjawisk, które strony za siłę wyższą będą rozumieć, albo przybliżenie zasad, którymi strony będą się kierować, analizując dane zjawisko jako vis maior. Co do zasady powyższe będzie łączyło się z orzecznictwem, niemniej jednak możliwe jest maksymalne doprecyzowanie tej klauzuli, np. w postaci wymienienia wprost, że pandemia jest siłą wyższą, lub np. w zakresie opadów podanie średniej ilości litrów wody na metr kwadratowy powierzchni (l/m2), czy w zakresie wiatru podanie np. minimalnych jego porywów w km/h, które strony będą rozumiały jako siłę wyższą. Powyższe z pewnością będzie cenną wskazówką interpretacyjną dla sądu w razie ewentualnego sporu, ale także przede wszystkim będzie jasną dyrektywą interpretacji poszczególnych zjawisk w toku wykonywania umowy dla stron.

Następnie strony mogą przewidzieć i uregulować tryb informowania o wystąpieniu siły wyższej. Niewątpliwie cenna w toku realizacji umowy jest wiedza o opóźnieniach, za które strony nie będą ponosiły odpowiedzialności. W tym celu w klauzuli siły wyższej można zastrzec, że np. strona powołująca się na siłę wyższą obowiązana jest niezwłocznie poinformować drugą stronę o takiej okoliczności. Dobrze jest zastrzec w takiej klauzuli formę (np. formę dokumentową, czyli maila czy wiadomość SMS na numer podany w umowie), lub przewidzieć poinformowanie w inny sposób zwyczajowo w stosunkach między kontrahentami przyjęty. Aby uformować tę klauzulę w sposób najbardziej pełny, kluczowe byłoby wskazanie terminu, w którym strona zobowiązana jest kontrahenta o wystąpieniu siły wyższej powiadomić. Stwierdzenie „niezwłocznie” jest niedookreślone, zatem słusznie byłoby zastrzec, że np. strona zobowiązana jest poinformować drugą o wystąpieniu siły wyższej niezwłocznie, ale nie później niż w terminie trzech dni od dnia wystąpienia okoliczności. Można także w tej klauzuli zastrzec rygor, np. rygor niemożności powołania się na siłę wyższą w przypadku naruszenia trybu powiadamiania o vis maior.

Wreszcie strony powinny przewidzieć skutki wystąpienia siły wyższej. Za najbardziej powszechny i zarazem najbardziej oczywisty skutek uznawane jest, że strony za siłę wyższą czy zdarzenia będące skutkiem siły wyższej nie ponoszą odpowiedzialności. Dodatkiem do powyższej klauzuli może być określenie, co będzie działo się z umową po zakończeniu siły wyższej. W tym zakresie można przewidzieć, że terminy np. ulegają zawieszeniu, a czas trwania umowy przedłuża się o czas istnienia siły wyższej uniemożliwiającej wykonywanie umowy.

Tylko taka konstrukcja klauzuli siły wyższej, która uwzględnia powyższe wskazówki, będzie klauzulą, która w pełni określi całokształt stosunku prawnego między stronami na czas trwania vis maior i zarazem zapewni pewność w obrocie. Ponadto, prawdopodobne jest, że tak kompleksowe ujęcie w tym zakresie pozwoli uniknąć sporu sądowego na gruncie realizacji umowy (czy ściślej ujmując braku możliwości tej realizacji w związku z wystąpieniem siły wyższej).